Πόσο ασφαλής είναι η ασφάλεια;

Prise De Constantinople in 1204, by Palma il Giovane

Σήμερα πιάσαμε την συζήτηση με φίλους που με εμπνέουν και με ανέχονται, για την ουσία του ρόλου των ασφαλιστικών εταιρειών. Έτσι, επιστράτευσα ότι ξέρω, μαζί με το αρχείο μου και ότι πηγές βρήκα πρόχειρες, για να γράψω το παρακάτω συνοπτικό κείμενο που αποτελεί μια εξαιρετικά πρόχειρη και ημιτελή προσέγγιση στο θέμα, αλλά ελπίζω να είναι κάπως χρήσιμη. (φίλοι: κρίνετέ με σκληρά ή καταδικάστε με αλλά όπως έλεγαν και οι παππούδες μας: άκουσον μεν πάταξον δε !)

Με μια έννοια μπορούμε να πούμε ότι η «ασφάλιση» εμφανίζεται ταυτόχρονα με την ανθρώπινη κοινωνία καθ εαυτή. Γνωρίζουμε δύο τύπους οικονομιών στην ιστορία, της ανταλλακτικές -χωρίς νόμισμα- οικονομίες και τις πιό μοντέρνες οικονομίες που βασίζονται σε κάποιο νόμισμα. Οι αρχικές ήταν περισσότερο πρωτόγονες και η «ασφάλιση» σε τέτοιες οικονομίες εμπεριείχε την έννοια της αμοιβαίας υποστήριξης. Για παράδειγμα αν κάποιου το σπίτι ή το χωράφι καταστρεφόταν  για κάποιο λόγο τότε οι γείτονες ή τα μέλη της τοπικής κοινωνίας προσέτρεχαν για να βοηθήσουν ώστε να αποκατασταθεί η ζημιά χωρίς άμεσο δικό τους οικονομικό όφελος. Η έννοια του οφέλους αποτελούσε τότε την πλέον γνήσια και πραγματική μορφή «ασφάλισης» αφού αυτού του τύπου η κοινωνική συνδρομή ήταν αυτονόητη και κοινή για όλους και λειτουργούσε σαν μια αυτονόητη, κοινόχρηστη ομπρέλα προστασίας.

Η μοντέρνα έννοια της ασφάλισης στην ουσία βασίζεται σε διαδικασίες και συμβάσεις κατανομής ρίσκου που απαντώνται για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας στους Κινέζους και τους Βαβυλώνιους εμπόρους περίπου 4.500 με 4.000 χιλιάδες χρόνια πριν.

Οι Κινέζοι αύξαναν συνειδητά το κόστος μεταφοράς των προϊόντων τους με το να κατανέμουν την πραμάτεια τους σε πολλαπλά καραβάνια έτσι ώστε να αποφεύγουν αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα ολική απώλεια (total loss) καθώς περνούσαν από επίφοβα ορεινά περάσματα ή μέσα από εχθρικές περιοχές.

Οι Βαβυλώνιοι ανέπτυξαν ένα σύστημα ασφάλισης που καταγράφεται με λεπτομέρειες στον περίφημο κώδικα του Hammurabi πριν από 3.750 χρόνια. Αυτό το πρώιμο ασφαλιστικό σύστημα υιοθετήθηκε και από τους πρώτους θαλασσινούς εμπόρους της Μεσογείου. Με δυο λόγια το σύστημα λειτουργούσε ως εξής: ένα έμπορος που χρησιμοποιούσε κάποιας μορφής δάνειο για να εξοπλίσει τα πλοία και να μπαρκάρει το εμπόρευμα του, έδινε ένα επί πλέον ποσό στον πιστωτή του ως εγγύηση ακύρωσης του δανείου σε περίπτωση που το μπάρκο χανόταν στην θάλασσα ή καταληστεύονταν στην διαδρομή.

Οι μονάρχες της αρχαίας Περσίας ήταν οι πρώτοι που εισήγαγαν την έννοια της ασφάλισης προσωπικού (κάτι σαν κοινωνική ασφάλιση) επίσημα και θεσμικά καταγράφοντας μάλιστα τους σχετικούς θεσμούς και τις διαδικασίες στα επίσημα αρχεία του κράτους. Η «ασφάλιση» εμπεριείχε την επίσημη διαβεβαίωση του μονάρχη ότι θα βοηθούσε τον υπήκοό του ή την ομάδα ή τους κατοίκους ενός οικισμού ή μιας πόλης, σε περίπτωση προβλήματος, πχ μιας ληστείας, ενός λοιμού ή μιας στρατιωτικής επίθεσης. Το θεσμικό πλαίσιο ήταν αρκετά περίπλοκο και το επίπεδο της ασφάλισης εξαρτιόταν από το ύψος της προσφοράς των ασφαλιζόμενων που εκφράζονταν και μετριόταν με τα τοτινά χρυσά νομίσματα.

Η ασφάλιση μπορούσε να επεκταθεί έτσι ώστε να καλύψει απρόβλεπτες και έκτακτες ανάγκες των ασφαλισμένων που άρχιζαν από αρώστιες και θανάτους, απαραίτητα έργα υποδομής όπως γέφυρες, φράγματα κλπ και έφταναν σε περιπτώσεις γάμου, ανάγκης για χτίσιμο ενός νέου σπιτιού κλπ.

Περίπου χίλια χρόνια αργότερα, δηλαδή πριν από κάπου 3.700 χρόνια, οι κάτοικοι της Ρόδου εφηύραν μια ποιο εξελιγμένη μορφή ασφάλισης. Οι τότε έμποροι λοιπόν, σε περίπτωση (που ήταν και η συνηθέστερη) που μετέφεραν τα εμπορεύματά τους με το ίδιο πλοίο πλήρωναν από κοινού στους χρηματοδότες τους, ή στον ιδιοκτήτη του πλοίου ή σε κάποιον άλλο «κεφαλαιούχο» ένα επί πλέον ποσό ώστε να εξασφαλιστούν σε περίπτωση που το πλοίο για να αποφύγει την βύθιση, αναγκαζόταν να πετάξει στην θάλασσα μέρος ή και ολόκληρο το εμπόρευμα. Αυτή η μορφή ασφάλισης εμπορευμάτων ήταν γνωστή ως ασφάλιστρο γενικευμένου μέσου όρου (general average) και έχει επιβιώσει ως τις μέρες μας.

Διάφορα καθαρά ασφαλιστικά συμβόλαια, δηλαδή πρακτικές ασφάλισης που δεν σχετίζονταν με δάνεια ή άλλες παρεμφερείς δεσμεύσεις, ήταν κοινή πρακτική στην Τζένοβα κατά τον δέκατο τρίτο και δέκατο τέταρτο αιώνα όπου τα ασφαλιστικά κεφάλαια υποστηρίζονταν από μεσεγγυήσεις επί ακινήτων ή μεγάλων εκτάσεων γης. Αυτά τα νέου τύπου ασφαλιστικά συμβόλαια επέτρεψαν τον για πρώτη φορά διαχωρισμό των ασφαλιστικών κεφαλαίων από τα κεφάλαια επενδύσεων. Διαχωρισμός που είχε ιδιαίτερη σημασία για το εμπόριο μέσω θαλάσσης και την χρηματοδότηση ναυπήγησης σκαφών.

Οι δραστηριότητες αυτές συνέπεσαν με την εισροή στην Ευρώπη τεράστιων κεφαλαίων από την καταλήστευση του θησαυροφυλακίου της Πόλης. Η απαρχή της σύγχρονης λειτουργίας του τραπεζικού και χρηματιστικού κεφαλαίου (που έχει όμως πολύ βαθύτερη ιστορία) οφείλεται κατά μεγάλο βαθμό στα ισχυρά σόγια των μετά-σταυροφόρων της Τζένοβας και της Βενετίας περί τα μέσα του δέκατου τρίτου αιώνα.

Νέες μορφές ασφαλιστικών υπηρεσιών που δεν είχαν πλέον ως φυσικό χώρο το εμπόριο καθ’ αυτό αλλά επεκτείνονταν και σε άλλες μορφές δραστηριοτήτων (όπως ζημιές πυρός, θεομηνίες κλπ) εμφανίστηκαν πρώτα στην Αγγλία περί το 1.500. Η μεγάλη καταστροφή της πόλης του Λονδίνου το 1666, παρ’ όλη την αυτοθυσία των ήδη καλά εξοπλισμένων πυροσβεστών της εποχής, ήταν τόσο δυσβάστακτη που σχεδόν κατέστρεψε οικονομικά την ασφαλιστική εταιρεία του πανίσχυρου μεγιστάνα της εποχής Nicholas Barbon ο οποίος ενεπλάκει ενεργά στην ανοικοδόμηση του Λονδίνου.

Σήμερα, κατά την δική μου άποψη, το ασφαλιστικό κεφάλαιο βαδίζει παράλληλα με το χρηματιστικό και η θεσμική θωράκιση των ασφαλιστικών εταιρειών επιβαρύνει και εντείνει την Πανδυτική τάση για υπερσυγκέντρωση κεφαλαίου και καταλήστευση των χαμηλών και μεσαίων τάξεων του πληθυσμού.

Προς τον σκοπό αυτό οι ασφαλιστικές εταιρείες έχουν επιστρατεύσει ένα ιδιαίτερα περίπλοκο και επιθετικό προς την κοινωνία ασφαλιστικό και θεσμικό πλαίσιο απέναντι στο οποίο ο μέσος πολίτης είναι απολύτως ανυπεράσπιστος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ασφαλιστικό σύστημα των ΗΠΑ το οποίο αφ΄ ενός επιδρά πλέον θεσμικά στην διακυβέρνηση της χώρας επιβάλλοντας πολιτικές (βλέπε την αποτυχημένη προσπάθεια του Ομπάμα για δημόσια ασφάλιση υγείας) και αφ’ ετέρου επιτίθεται ληστρικά στο μέσο πολίτη αφού ικανοποιεί λιγότερο από το 60% των υποχρεώσεων του καλυπτόμενο πίσω από χιλιάδες δικηγόρους, ψιλά γράμματα και πλήρως εξαρτώμενη ή απλώς «φιλικά διακείμενη» δικαιοσύνη.

.