Ivan Timofeev: Μπορεί πραγματικά η Ρωσία να αποχωριστεί από τη Δύση;
‘Αυτή η χώρα δεν είναι η Βόρεια Κορέα ή το Ιράν, γι' αυτό το μπλοκ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ είναι τόσο αποφασισμένο να αποτρέψει την επιτυχία της «εξέγερσής» του’
Ο Ivan Timofeev είναι διευθυντής του προγράμματος Valdai Club και ένας από τους κορυφαίους εμπειρογνώμονες εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας.
(ελεύθερη μετάφραση από το Russia Today)
Πολύ πριν οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Δύσης οδηγήσουν σε μια συνολική πολιτική κρίση, αξιωματούχοι και ειδικοί εδώ εξέφραζαν με ενθουσιασμό ιδέες για την ανάπτυξη δεσμών με τον υπόλοιπο κόσμο. Σε διοικητικό επίπεδο, μια τέτοια πορεία άρχισε να διαμορφώνεται ήδη από τη δεκαετία του 1990, ξεκινώντας από τις απόψεις του πρώην υπουργού εξωτερικών Evgeny Primakov. Στη συνέχεια, εφαρμόστηκε στην πράξη στο πλαίσιο μιας πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής.
Η σταδιακή αύξηση των αντιθέσεων με τη Δύση επιτάχυνε τη διαμόρφωση των ιδεών του «pivot to the East», αν και η εφαρμογή τους ήταν αργή. Περιορίστηκε από αντικειμενικές καταστάσεις και οικονομικές συνθήκες, καθώς και από την απουσία άμεσου και επώδυνου κινήτρου για μια τέτοια «στροφή». Ωστόσο, η τρέχουσα κρίση στις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, παρ' όλα αυτά, είναι μη αναστρέψιμη και έχει οδηγήσει σε αύξηση του αριθμού και της ποιότητας των δεσμών με χώρες που βρίσκονται εκτός του ελέγχου των ΗΠΑ. Το «τσουνάμι» των κυρώσεων και το αδιέξοδο στις σχέσεις με τη Δύση έχουν γίνει ένα πολύ οξύ ερέθισμα για αλλαγές που έχουν καθυστερήσει πολύ. Ταυτόχρονα, μια σειρά από δυσκολίες και εμπόδια μας περιμένουν στο δρόμο μας προς την Παγκόσμια Πλειοψηφία. Η Μόσχα πρέπει να τις αξιολογήσει ρεαλιστικά και αντικειμενικά και πρέπει να αποφύγουμε την ψευδαίσθηση ότι το ίδιο το pivot θα λύσει όλα μας τα προβλήματα. Έχουμε σκληρή και επίπονη δουλειά μπροστά μας, για τις επόμενες δεκαετίες.
Η ανάπτυξη των σχέσεων της Ρωσίας με τον μη δυτικό κόσμο χρειάζεται να λάβει υπόψη πολλά αλληλένδετα ζητήματα. Το πρώτο είναι ο σχηματισμός κέντρων εξουσίας που είναι σχετικά ανεξάρτητα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους, με υψηλό βαθμό πολιτικής δράσης. Αυτά δεν χρειάζεται να ενοποιηθούν σε ένα ενιαίο πολιτικό μπλοκ. Μπορεί να υπάρχουν κάποιες αντιφάσεις μεταξύ τους. Ωστόσο, η ανεξαρτησία τους στη λήψη θεμελιωδών αποφάσεων στους τομείς της ασφάλειας και της ανάπτυξης είναι το βασικό χαρακτηριστικό που τους ενώνει. Η ίδια η Ρωσία είναι απίθανο να μπορέσει μόνη της να τις εδραιώσει. Ωστόσο, αυτό θα αποτελέσει πιθανό παράδειγμα αμφισβήτησης της Δυτικής πολιτικής σε θεμελιώδη ζητήματα. Δεν είναι όλοι έτοιμοι να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο, αλλά το ίδιο το γεγονός της παρουσίας του είναι ένα γεγονός που έχει παγκόσμια διάσταση.
Αν και αποφεύγει την επιβολή ιδεολογικών όρων, η Ρωσία κατάφερε να δημιουργήσει ένα σημαντικό προηγούμενο. Γι' αυτό η καταστολή της «ρωσικής εξέγερσης» είναι θέμα αρχής για τη Δύση. Η νίκη της Μόσχας –σε οποιαδήποτε μορφή– θα σημάνει την εδραίωση ενός ‘δεδικασμένου’, πράγμα που σημαίνει ότι ο αγώνας κατά της Δύσης θα γίνει αδιάλλακτος. Το διακύβευμα είναι εξαιρετικά υψηλό.
Το δεύτερο καθήκον είναι να δημιουργηθούν αξιόπιστες ευκαιρίες για εκσυγχρονισμό μέσω της αλληλεπίδρασης με τον μη δυτικό κόσμο. Εδώ, η επιτυχία απέχει πολύ από το να είναι εγγυημένη. Η Παγκόσμια Πλειοψηφία είναι στενά ενσωματωμένη στη δυτικοκεντρική παγκοσμιοποίηση, αν και το υπάρχον σύστημα έχει τα δικά του προβλήματα.
Ένα από τα πιο προφανή είναι η αυξανόμενη χρήση από τη Δύση, ως πολιτικό εργαλείο, της κεντρικής της θέσης στα παγκόσμια δίκτυα. Αυτό λαμβάνει χώρα σε ένα ευρύ μέτωπο, από την παγκόσμια χρηματοδότηση και τις αλυσίδες εφοδιασμού, μέχρι τα μέσα ενημέρωσης και τα πανεπιστήμια. Μέχρι στιγμής, το σύστημα είναι εξωτερικά σταθερό, αλλά ο αριθμός των δυσαρεστημένων φωνών αυξάνεται. Εάν η Ρωσία καταφέρει να οικοδομήσει ένα εφαρμόσιμο οικονομικό μοντέλο που δεν είναι θεμελιωδώς συνδεδεμένο με δυτικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ή αλυσίδες εφοδιασμού, το ‘δεδικασμένο’ θα είναι πολύ σοβαρό. Στα προηγούμενα χρόνια, τέτοια φαινόμενα είχαν συνδεθεί με χώρες που αποκαλούνται «κράτη παρίες». Παρά το κόστος για αυτούς και τους πολίτες τους, χώρες όπως η Βόρεια Κορέα και το Ιράν κατάφεραν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους και να δημιουργήσουν λειτουργικά οικονομικά μοντέλα. Αυτά διαστρεβλώνονται από κυρώσεις και περιορισμούς. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν και να αναπτύσσονται. Η εμφάνιση μιας τέτοιας εναλλακτικής λύσης σε μια μεγάλη και με σημαντικούς πόρους δύναμη θα αλλάξει σημαντικά την τρέχουσα κατάσταση πραγμάτων. Επιπλέον, η Κίνα, ως σημαντικός παίκτης, ακολουθεί πολύ προσεκτικά τον ίδιο δρόμο. Διατηρώντας παράλληλα ωφέλιμους παγκόσμιους δεσμούς και όχι επιδιώκοντας μια αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ. Το Πεκίνο χτίζει σταδιακά ένα οικονομικό σύστημα που είναι ανθεκτικό στο εξωτερικό περιβάλλον. Η πορεία της Ρωσίας είναι επωφελής προς την κατεύθυνση αυτή επειδή οι Κινέζοι αποκτούν έναν εταίρο στην οικοδόμηση του δικού τους οικονομικού συστήματος, προστατευμένο από την επιρροή των ανταγωνιστών και των αντιπάλων. Την ίδια στιγμή, το Πεκίνο δεν ενδιαφέρεται σχεδόν καθόλου για επαναστατικές ανακαλύψεις που θα το έκαναν να χάσει τον έλεγχο της κατάστασης.
Το τρίτο καθήκον είναι η εδραίωση ασφάλειας έναντι της Δύσης. Η σύγκρουση έχει υπονομεύσει δραστικά την ασφάλεια της Ρωσίας. Στα δυτικά μας σύνορα, έχουμε να κάνουμε με ένα ισχυρό, τεχνολογικά προηγμένο και ενοποιημένο μπλοκ. Η στρατιωτική της ισχύς θα αυξηθεί και θα παραταχθεί για να αντιταχθεί στη Μόσχα. Η στρατιωτική κατάσταση στην Ουκρανία θα καθορίσει την περαιτέρω δυναμική συσχετισμών και των απειλών. Η προοπτική μιας ανοιχτής στρατιωτικής σύγκρουσης μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ γίνεται αρκετά πραγματική. Η αποτροπή ενός τέτοιου σεναρίου έχει ήδη γίνει βασική στρατιωτικοπολιτική προτεραιότητα, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν οι στρατιωτικοί παρά οι διπλωματικοί παράγοντες. Οι προϋποθέσεις για μια ειρηνική επίλυση της σύγκρουσης δεν είναι ακόμη ορατές. Εάν υποθέσουμε ότι μια ειρηνευτική συμφωνία ή μια κατάπαυση του πυρός θα συμβεί τελικά, τότε θα προκύψει το πρόβλημα της σταθερότητας μιας τέτοιας συμφωνίας. Η καταστροφική μας εμπειρία με το Minsk-2 έδειξε ότι αυτή μπορεί να γίνει προκάλυμμα για την επόμενη φάση της σύγκρουσης, όπως επιβεβαίωσαν ευθέως ορισμένοι δυτικοευρωπαίοι ηγέτες. Οι χώρες της ευρωατλαντικής περιοχής θα παραμείνουν μια άμεση στρατιωτικοπολιτική απειλή.
Αυτή η κατάσταση σημαίνει ρήξη κάθε δεσμού με τη Δύση και ανώδυνη αναδιάρθρωση; Όχι. Οι δεσμοί της Ρωσίας με τους δυτικούς γείτονές της συσσωρεύονται εδώ και αιώνες. Ακόμη και μια τόσο ισχυρή κρίση όπως η σημερινή δεν μπορεί να τους κόψει από τη μια μέρα στην άλλη. Μέσα στην ίδια τη Δύση υπάρχει τόσο ιδεολογική όσο και καθαρά υλική διαστρωμάτωση. Πίσω από την πρόσοψη των γενικών πολιτικών συνθημάτων κρύβεται ένας εξαιρετικά ετερογενής πολιτικός και ψυχικός χώρος. Συνδυάζει περίεργα τον μεταμοντερνισμό και τον υπερφιλελευθερισμό με τον συντηρητισμό και την παράδοση. Επιπλέον, το τελευταίο δεν καθορίζει την εγγύτητα των θέσεων με τη Ρωσία. Για παράδειγμα, η Πολωνία είναι μια από τις πιο συντηρητικές χώρες της Ευρώπης. Ωστόσο, ο συντηρητισμός από μόνος του δεν δημιουργεί τις πολιτικές προϋποθέσεις για την προσέγγιση με τη Ρωσία.
Είναι αδύνατο να υπολογίζουμε στην εγγύτητα των πολιτισμών, των αξιών και της νοοτροπίας ως προϋπόθεση για την πολιτική προσέγγιση. Από την άλλη πλευρά, η ίδια η ύπαρξη τέτοιων δεσμών θα συνεχίσει να παρέχει στη Ρωσία και σε διάφορες δυτικές χώρες κοινές προπτικές και ανθρώπινους δεσμούς, όσο μακρινές και αν είναι οι πολιτικές σχέσεις. Το να παραμείνουμε άνθρωποι ακόμη και ενόψει της αντιπαράθεσης, να διατηρήσουμε πολιτιστικούς, ανθρωπιστικούς και, τελικά, οικογενειακούς δεσμούς εν μέσω εχθρότητας, μίσους και πολιτικής αντιπαράθεσης, είναι πολύ πιο δύσκολο, αλλά παρόλα αυτά πολύ σημαντικό έργο.
Στις σχέσεις μας με την Παγκόσμια Πλειοψηφία, δεν υπάρχει ανάλογη πολιτισμική συγγένεια. Ωστόσο, αυτό δεν εμποδίζει τη δημιουργία ρεαλιστικών σχέσεων. Σημαίνει ότι η πολιτιστική απόσταση θα παραμείνει σημαντική για πάντα; Όχι. Θα χρειαστεί να αναπτύξουμε τις πολιτιστικές μας ικανότητες στη συνεργασία με μια μεγάλη ποικιλία μη δυτικών χωρών. Η πολιτισμική ποικιλομορφία είναι εκπληκτική εδώ. Η Ρωσία έχει μοναδικές σχολές Σινολογίας, Αραβικών Σπουδών, Ινδολογίας και πολλούς άλλους τομείς. Δυστυχώς, όμως, αυτά τα θεσμικά πλεονεκτήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα όταν πρόκειται για την εκπλήρωση των προϋποθέσεων για μια στροφή προς την Ανατολή. Είναι φυσιολογικό για εμάς να μιλάμε ευρωπαϊκές γλώσσες, έχουμε απορροφήσει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και καταλαβαίνουμε λίγο πολύ έναν άνθρωπο της ευρωπαϊκής κουλτούρας, με όλη την ποικιλομορφία της Δύσης. Ταυτόχρονα, γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη λογοτεχνία, τον πολιτισμό και τις νοοτροπίες των χωρών που παραμένουν φιλικές. Για μια πλήρη ανάκαμψη, θα χρειαστούμε δεκάδες σχολεία όπως το Ινστιτούτο Ασιατικών και Αφρικανικών Χωρών στο Lomonosov State University της Μόσχας, για να μην αναφέρουμε τις ανάγκες που θα προκύψουν για καθηγητές ξένων γλωσσών. Χωρίς τέτοιες ικανότητες, η εργασία στο βάθος των κινεζικών, ινδικών και πολλών άλλων κοινωνιών θα είναι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη.
Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι χώρες της παγκόσμιας πλειοψηφίας που είναι φιλικές προς εμάς έχουν τα δικά τους εθνικά συμφέροντα. Είναι απίθανο να τα θυσιάσουν απλώς για χάρη της φιλίας με τη Ρωσία. Κάθε φορά, θα αντιμετωπίζουμε ένα σύνολο απαιτήσεων και αιτημάτων που, τελικά, δεν θα είναι πάντα επωφελή για τη Μόσχα. Πολλές μη δυτικές χώρες διατηρούν στενές σχέσεις με τη Δύση. Ένας σημαντικός αριθμός από αυτούς εξακολουθεί να επωφελείται από τη δυτικοκεντρική παγκοσμιοποίηση, ακόμη κι αν αυτό το κέρδος είναι περιορισμένο σε κάποιες περιπτώσεις. Επιπλέον, πολλοί χρησιμοποιούν μια διαδικασία εκσυγχρονισμού σύμφωνα με το δυτικό μοντέλο, διατηρώντας την πολιτιστική τους ταυτότητα, και ει δυνατόν, την πολιτική κυριαρχία, αλλά δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν τα δυτικά πρότυπα στους τομείς της οικονομίας, της παραγωγής, της διαχείρισης, της εκπαίδευσης, της επιστήμης, της τεχνολογίας κ.λπ. .
Όταν δημιουργεί και διατηρεί δεσμούς με φιλικές χώρες, η Ρωσία μπορεί κάλλιστα να βρεθεί σε μια κατάσταση στην οποία ορισμένα δυτικά μοντέλα θα έρθουν ξανά στη Ρωσία μέσω της Ανατολής, όπως οι ιδέες του Αριστοτέλη ήρθαν στη μεσαιωνική Ευρώπη μέσω των Αράβων διανοουμένων. Θα είναι δύσκολο για τη Ρωσία να κάνει μια επιλογή μεταξύ της Δύσης και της μη Δύσης, απλώς και μόνο επειδή μια τέτοια επιλογή είναι αδύνατη στην πράξη. Αντίθετα, η Ρωσία θα πρέπει να εμπλακεί με μια ποικιλία πολιτισμών και τρόπων ζωής.
Ίσως χρειαστεί να ακούμε περισσότερο από ό,τι να μιλάμε και να μαθαίνουμε περισσότερα από όσα διδάσκουμε. Αυτό που μας περιμένει είναι μια εποχή υπομονής, αντοχής και μερικές φορές ταπεινότητας μπροστά στις δυσκολίες. Χωρίς αυτά θα είναι δύσκολο να επιβιώσει κανείς στη νέα ιστορική εποχή.
