Τι ήταν ο Παρθενών
www.badarts.gr
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΟΠΟΙΟΣ, όποια γνωρίζει θα μας πει ότι ήταν ναός. Καμία επιφύλαξη; Όχι, καμία, είναι απολύτως βέβαιον ότι ο Παρθενών ήταν ναός. Αμ δε! Ο Παρθενών δεν ήταν ναός! Τι σημαίνει η λέξη ναός; Τι είναι ένας αρχαιοελληνικός ναός; Τι ήταν ο Παρθενών; Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι. Και με άλλα. Τι ήταν οι κίονες; Ποια είναι η καταγωγή τους; Συμβόλιζαν κάτι; Αν ναι, τι; Σήμερα, σε παγκόσμια αποκλειστικότητα – ως προς τους κίονες!
Η λέξη ναός είναι λέξη της δωρικής και της συγγενικής με αυτήν θεσσαλικής διαλέκτου. Η λέξη επικράτησε λόγω της επικράτησης του δωρικού ρυθμού αρχιτεκτονικής των ναών – ο Παρθενών ήταν δωρικού ρυθμού, με ένα τμήμα του να είναι ιωνικού! Θα δούμε γιατί. Στην ιωνική είναι νηός και στην αττική νεώς (νεωκόρος!). Η λέξη ετυμολογικά σχετίζεται με το ρήμα ναίω που σημαίνει κατοικώ, διαμένω. Προέρχεται από το νασ-jο>ναίω. Ο ναός από το νασ-Fός: στη λεσβιακή είναι ναύος και στη λακωνική ναFός. Αυτό το νασ- μας θυμίζει κάτι; Και βέβαια! Ο μετα-νάσ-της είναι αυτός (-της) που κατοικεί (νασ-) κάπου άλλου (μετά).
Ο νασ-Fός είναι κατοικία αλλά όχι του ανθρώπου. Είναι η κατοικία του θεού. Τι σημαίνει όμως κατοικία του θεού; Γνωρίζουμε, φίλες και φίλοι, ότι στη μυκηναϊκή εποχή (1600-1200 π. Χ.) και στους σκοτεινούς αιώνες (1200-900) δεν υπήρχαν ναοί. Οι πρώτοι ναοί εμφανίζονται στον δεύτερο αιώνα της γεωμετρικής εποχής, 800-700. Οι πρώτοι ναοί ήταν μικροί και τετράγωνοι, όπως το Ηραίο της Δήλου, που κτίζονταν με πρότυπο τις μικρές και λιτές οικίες των νησιών. Κάποιοι άλλοι ήταν μακρόστενοι και αψιδωτοί – κι αυτοί κτισμένοι με πρότυπο τα σπίτια των μικρασιατικών και ελλαδικών ακτών. Ο τρίτος τύπος ναού ήταν αυτός που επικράτησε τελικά: ήταν μακρόστενος, μήκους εκατόν ποδών, πάνω από τριάντα μέτρα, και πλάτους ποτέ πάνω από 8 (οχτώ) – θα δούμε γιατί. Ο αρχαιότερος ναός αυτού του τύπου, κάτι πολύ πρωτοποριακό για την εποχή εκείνη, κτίστηκε το 800, στη Σάμο. Πρότυπό τους ήταν το μυκηναϊκό μέγαρο, η κατοικία των ισχυρών της εποχής. Ας δούμε τώρα την προέλευση των κιόνων.
ΟΛΟΙ αυτοί οι ναοί, φίλες και φίλοι, ήταν κτισμένοι με ωμά, άψητα τούβλα, οικοδομικό υλικό που χρησιμοποιούσαν μέχρι και τη δεκαετία του 1960 στην Ελλάδα – υπάρχουν ακόμα πολλά σπίτια και αποθήκες κτισμένα με τέτοια τούβλα.Στη βόρεια Ελλάδα είναι γνωστά και ως κιρπίτσια, τούρκικη λέξη. Οι στέγες των ναών ήταν δίρριχτες, αμφικλινείς, είχαν δύο πλευρές. Γιατί αυτοί οι ναοί ήταν μακρόστενοι; Το επέβαλλε η κατασκευή της στέγης. Τα δοκάρια της στέγης στηρίζονταν από τη μια μεριά πάνω σε ξύλινους κίονες που τοποθετούνταν στη μέση, κατά μήκος, του εσωτερικού του ναού και από την άλλη μεριά πάνω στον τοίχο με τα άψητα τούβλα. Για να προστατευθούν οι τοίχοι αυτοί από τη βροχή – άμα βραχεί, το τούβλο αυτό γίνεται αμέσως χώμα – τα ξύλινα δοκάρια της στέγης προεξείχαν και τα στήριζαν με ξύλινους κίονες. Το τμήμα της στέγης που προεξέχει λέγεται γείσο – το γείσο του καπέλου δεν μας προστατεύει από τις ακτίνες του ήλιου; Αριστερά και δεξιά, προφανώς και η πίσω πλευρά, του ναού υπήρχαν πολλοί ξύλινοι κίονες για να προστατεύουν τους τοίχους από τη βροχή, για να στηρίζουν το γείσο. Μπορούμε να το φανταστούμε. Μπροστά, στην είσοδο, υπήρχαν και εκεί κίονες που στήριζαν ένα υπόστεγο.
ΟΙ ναοί ήταν στη αρχή οικοδομήματα κτισμένα με χώμα και με ξύλο, όπως και οι κατοικίες σε όλη την αρχαία Ελλάδα – γι αυτό και δεν είχαν τζάκια για τον χειμώνα. Οι ναοί της ύστερης αρχαϊκής εποχής (μετά το 600 π. Χ.) και κλασσικής εποχής και μετά δεν ήταν κτισμένοι με χώμα και ξύλο – μόνο από μάρμαρο. Πώς φτάσαμε από το χώμα και το ξύλο στο μάρμαρο; Γιατί διατηρήθηκαν οι κίονες και έγιναν μαρμάρινοι; Γιατί δεν τους έκτιζαν από την αρχή με μάρμαρο; Πώς περάσαμε από την αρχιτεκτονική των φθαρτών υλικών στην μνημειώδη, μνημειακή αρχιτεκτονική; Έχει κάποια σχέση αυτή με την Κυριαρχία; Πριν απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις, ας δούμε τι ήταν ο ναός ως κατοικία του θεού και τι ο Παρθενών.
ΣΤΟ βάθος του ναού, καθώς μπαίνουμε σε αυτόν, υπήρχε ένας λίθινος πάγκος, κατά μήκος του μικρού μήκους τοίχου. Εκεί τοποθετούσαν οι κάτοικοι της περιοχής τα αναθήματα. Εκεί υπήρχε και ένα ξόανο του θεού, ένα χονδροειδές ξύλινο άγαλμα, το οποίο και αυτό αργότερα έγινε μαρμάρινο. Ο ναός ως συλλογικό οικοδόμημα συμβόλιζε αρχικά την ενωμένη κοινότητα αλλά ήταν και σύμβολο της ισχύος, σύμβολο της επιθυμίας της αύξησης της ισχύος, μιας και ο θεός ήταν προσωποποίηση της ισχύος. Από τον θεό ζητούσαν (προσευχή, ευχή) να ικανοποιηθούν οι επιθυμίες τους, να γίνουν δηλαδή πιο ισχυροί και όταν αυτές ικανοποιούνταν, οι ικέτες, οι προσευχόμενοι τον ευχαριστούσαν με προσφορές, τα γνωστά αναθήματα, με αντικείμενα που συμβόλιζαν την ισχύ και την κοινωνική θέση. Αυτή ήταν η κατοικία του θεού – η κατοικία της επιθυμίας αύξησης της προσωπικής, οικογενειακής και κοινοτικής ισχύος.
ΜΕ τα χρόνια τα αναθήματα ήταν τόσα πολλά που αναγκάστηκαν δίπλα στους ναούς να κτίζουν ένα άλλο οικοδόμημα, όπου τοποθετούσαν τα αναθήματα. Τα κτίρια αυτά είναι γνωστά ως θησαυροί, θησαυροφυλάκια κατά κάποιο τρόπο. Η λέξη θησαυρός σημαίνει ‘δεξαμενή νερού’ και χρησιμοποιήθηκε αυτή η λέξη γιατί μετά το νερό θεωρούσαν ότι το πιο πολύτιμο υλικό είναι το χρυσάφι – πολλά αναθήματα ήταν χρυσά.
Ο Παρθενών λοιπόν, αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι, ήταν θησαυρός που κτίστηκε με πρότυπο τον ναό! Δεν ήταν ναός. Και τι περιείχε αυτός ο θησαυρός; Αναθήματα; Ήταν μόνο θησαυρός ή κάτι άλλο; Θα δούμε. Το Ερεχθείο ήταν ο ναός των Αθηναίων, εκεί βρίσκονταν το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς. Το άγαλμα της Αθηνάς στον Παρθενώνα ήταν αναθηματικό! Ας επιστρέψουμε όμως τώρα στις ερωτήσεις που θέσαμε για την εμφάνιση της μνημειακής αρχιτεκτονικής.
ΕΚΑΤΟ άνδρες και γυναικόπαιδα μπορούσαν να χτίσουν ένα ναοί με άψητα τούβλα (πλίνθοι) και ξύλο μήκους εκατό ποδών (εκατόμπεδον), τριάντα μέτρων και πλάτους 8 μέτρων, μέσα σε ένα μήνα, το πολύ. Για να χτιστεί ένας ίδιων διαστάσεων μαρμάρινος ναός με μαρμάρινους κίονες χρειάζονταν πολλές χιλιάδες άνδρες και πολλά χρόνια, όπως ο Παρθενών (447-438 π. Χ – δέκα χρόνια!). Γνωρίζουμε πολύ καλά την απέχθεια των αρχαίων Ελλήνων για την χειρωνακτική εργασία. Τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα δεν μπορούσαν να την αποφύγουν, όπως οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες, αλλά αυτό ήταν το ιδανικό τους. Η εξόρυξη, η μεταφορά, η επεξεργασία του μαρμάρου απαιτούσε πολύ χρόνο, πάρα πολλή εργασία, κοπιαστική όσο δεν μπορούμε να φανταστούμε, πολλά χέρια δηλαδή, πάρα πολλά, χιλιάδες. ( Η καταδίκη στα λατομεία δεν ήταν πιο σκληρή ποινή και από την θανατική ποινή; Τα καταναγκαστικά έργα!). Έχτιζαν με χώμα και ξύλο τους ναούς τους γιατί δεν υπήρχαν εργατικά χέρια. Το ότι άρχισαν να κτίζουν μαρμάρινους ναούς σημαίνει ότι βρήκαν εργατικά χέρια. Ποια ήταν αυτά; Μα οι δούλοι – και δευτερευόντως οι ακτήμονες, οι θήτες. Να είναι άραγε τυχαίο ότι οι μαρμάρινοι ναοί κτίζονται την εποχή που γενικεύεται η χρήση των δούλων σε όλες τις παραγωγικές εργασίες; Καθόλου τυχαίο. Οι μαρμάρινοι ναοί ήταν ένας ύμνος στην δουλεία! Ένας ύμνος της ισχύος των δουλοκτητών! Ο ιδρώτας, το αίμα, ο πόνος, το μαστίγωμα, η εξάντληση των δούλων και των θητών που λανθάνει στους μαρμάρινους ναούς δεν φαίνονται σήμερα και άρα δεν γίνονται κατανοητά. Τα αγνοούμε ή, εάν τα γνωρίζουμε, κάνουμε τα στραβά μάτια.
Ο θησαυρός των Αθηναίων που φέρει το όνομα Παρθενών χτίστηκε λίγα χρόνια μετά την μεταφορά του ταμείου της Συμμαχίας των πόλεων που βρίσκονταν στη Δήλο (454). Χτίστηκε για να φυλάσσεται εκεί ο φόρος των υποτελών στην Αθήνα πόλεων. Χτίστηκε την εποχή καταστολής δύο εξεγέρσεων, δύο αποπειρών αποσκίρτησης από την Συμμαχία, άρνησης καταβολής του φόρου υποτέλειας: της Εύβοιας (446) και της Σάμου (440 – κράτησε αρκετά χρόνια). Η καταστολή ήταν ανηλεής. Παραθέτω μόνο το εξής περιστατικό. Οι νικητές Αθηναίοι, με επί κεφαλής τον Περικλή, έφεραν στην αγορά της Μιλήτου, μας λέει ο Πλούταρχος στην βιογραφία του Περικλέους, αιχμαλώτους τους ναύτες του σαμιακού ναυτικού και τους τριηράρχους (κυβερνήτες), τους έδεσαν σε σανίδες (πρόκειται για σταύρωση) να βασανίζονται για δέκα μέρες και στο τέλος διέταξε ο Περικλής να τους αποτελειώσουν σπάζοντας τα κεφάλια τους με ρόπαλα και να πετάξουν τα πτώματα στα σκυλιά και στα κοράκια. Να σημειώσω ότι πηγή του Πλουτάρχου είναι ο ιστορικός Δούρις, το λέει ο ίδιος ο Πλούταρχος, που έζησε τον 4ο π. Χ. αιώνα και ήταν από τη Σάμο!
ΤΕΛΕΙΩΝΩ. Ο μαρμάρινος θησαυρός Παρθενών ήταν το μέρος φύλαξης της λείας του πλούτου των υποτελών πόλεων. Είναι ένα σύμβολο της αρπαγής ξένου πλούτου. Είναι το σύμβολο της αθηναϊκής Κυριαρχίας. Είναι το σύμβολο της αθανασίας, της αμεταβλησίας, της αφθαρσίας της Κυριαρχίας. Είναι το σύμβολο της επιθυμίας της αύξησης της ισχύος, σύμβολο της επιθυμίας της σωματικής αθανασίας.
ΞΕΧΑΣΑ τους κίονες. Πολύ σύντομα. Τι συμβολίζουν; Είναι σώματα που στηρίζουν τον ναό – σώματα; Ναι, είναι τα σώματα των δούλων, των θητών, των φορολογούμενων κατοίκων των υποτελών πόλεων! Αυτό το φαντασιακό ήταν η πνευματική και ψυχική προϋπόθεση της επινόησης των Καρυάτιδων!
