Η πανουργία της μετανάστευσης:
ζώα της μη καταγεγραμμένης κινητικότητας
των Βασίλη Τσιάνου και Δημήτρη Παπαδόπουλου
To κογιότ δεν είναι μόνο ένας canis latrans στη μεθόριο μεταξύ ΗΠΑ και Μεξικού. Προσδιορίζει όλους αυτούς τους οδηγούς που μπορούν, επ’ αμοιβή, να περάσουν τα εθνικά σύνορα και να οργανώσουν παράνομες μετακινήσεις μεταναστών και τη μη καταγραφόμενη κινητικότητα. Οι Βρετανοί ναύτες αποκαλούν τους φευγαλέους βοηθούς των λαθρεπιβατών «καρχαρίες», στα ελληνοαλβανικά σύνορα το όνομά τους είναι «κοράκια». Στα κινέζικα αποκαλούνται «shetou», φιδοκέφαλοι, αυτοί που είναι πανούργοι όπως το φίδι και ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν το κεφάλι τους για να βρουν ένα δρόμο μέσα από δύσκολες καταστάσεις. «Shetou» ήταν επίσης το όνομα του κινέζικου δικτύου στο οποίο αποδόθηκε η ευθύνη για την τραγωδία του Ντόβερ, το θάνατο πενήντα οκτώ παράνομων μεταναστών σε ένα φορτηγό στις αρχές της χιλιετίας.
Ο επίσημος λόγος κατά της διακίνησης προσώπων είναι δεμένος με τη λoγική της κυριαρχίας: εξατομικεύει τη διάβαση των συνόρων και εμφανίζει τους μετανάστες ως θύματα κάποιας μαφίας λαθρεμπόρων. Στο δημόσιο φαντασιακό της κυριαρχίας, η μετακίνηση είναι ένα παράνομα οργανωμένο σκάνδαλο με δύο μόνο παίκτες: τους παραβατικούς μετανάστες και τους εγκληματίες διακινητές. Αλλά η ποινικοποίηση της διάβασης των συνόρων και η αναγωγή των σύνθετων και πολύμορφων μεταναστευτικών δικτύων σε ένα έργο με μία πράξη και δύο πρωταγωνιστές, αποκρύπτει ότι το υποτιθέμενο ανθρωπιστικό δόγμα «να σώσουμε τους ανθρώπους» δεν είναι τίποτε άλλο από μια βίαιη καθήλωση στην πολιτική τού «να σώσουμε τα εθνικά σύνορα» και στην προστασία του εθνικού κορμού από ανεξέλεγκτες εισβολές. Η μετανάστευση δεν είναι μία μονογραμμική ατομική διαδικασία επιλογής, δεν είναι ένα αποτέλεσμα της μηχανικής «έλξης και άπωσης» που συνδέεται με την παροχή και τη ζήτηση ανθρώπινου κεφαλαίου. Η μετανάστευση προσαρμόζεται διαφορετικά σε κάθε ιδιαίτερη περίσταση, αλλάζει όψεις, διασυνδέει απρόσμενους κοινωνικούς πρωταγωνιστές, απορροφά και αναδιαμορφώνει τη δυναμική της κυριαρχίας που στοχεύει στον έλεγχό της. Η μετανάστευση είναι αυθαίρετη στις ροές της, απο-ατομικευμένη, και συγκροτεί νέους διεθνικούς χώρους που υπερβαίνουν και εξουδετερώνουν την πολιτική της κυριαρχίας. Η μετανάστευση είναι σαν μεγάλα κύματα που δεν εμφανίζονται ποτέ ακριβώς εκεί που τα περιμένουμε, η άφιξή τους δεν μπορεί ποτέ να προβλεφθεί με ακρίβεια, αλλά πάντοτε έρχονται, έχουν τέτοιο μέγεθος που αναδιατάσσουν ολόκληρη τη δεδομένη γεωγραφία μιας ακτής, την παραλία, το βυθό, τα ζώα και τα φυτά της θάλασσας, τα βράχια.
Στην Τουρκία, η διακίνηση παράνομων μεταναστών, το "koyun ticareti" [εμπόριο προβάτων], είναι κάτι παραπάνω από υπόθεση διεφθαρμένων αστυνομικών και μικρή σχέση έχει με το φάντασμα μιας «παγκόσμιας μαφίας λαθρεμπόρων». Είναι ένα ολόκληρο καθεστώς κινητικότητας, ένα ολόκληρο άτυπο δίκτυο με εκατοντάδες δρώντες, ο καθένας απ’ τους οποίους έχει διαφορετικά διακυβεύματα, με σκοπό να κάνουν τα σύνορα πορώδη. Η μετανάστευση καθιστά διαπερατούς τους υλικούς και τους ψυχολογικούς χώρους, μια διαπερατότητα αντίστοιχη με εκείνη του Μπένγιαμιν, στην οποία το δημόσιο και το ιδιωτικό αναμιγνύονται, η παράβαση και ο κανόνας υφίστανται αναδιαπραγμάτευση, ζώνες εκμετάλλευσης και δικαιοσύνης αναδιευθετούνται, τυπικές και άτυπες δομές ανασυναρμολογούνται. Η τακτική που αναπτύσσουν οι μετανάστες για να αντιταχθούν στον έλεγχο των επιθυμιών τους είναι να καθιστούν πορώδεις τους μηχανισμούς και τα σύνορα των κρατών. Το να γίνεσαι ζώο δεν είναι απλώς μία μεταφορά για τις συναλλαγές στο τρέχον καθεστώς κινητικότητας, ούτε μία νέα ακαδημαϊκή μόδα· είναι το κρυπτογράφημα για το σωματικό υπόστρωμα της διεθνικής μετακίνησης σε καιρούς ενός παγκόσμιου καθεστώτος εξαναγκασμού σε παρανομία.
Το 1991, η Ισπανία επέβαλε υποχρέωση βίζας για μετανάστες από την περιοχή του Μαγκρέμπ. Από τότε, μετανάστες από το Μαρόκο, το Μάλι, τη Σενεγάλη, τη Μαυριτανία κ.λπ. μαζεύονται στην Ταγγέρη και περιμένουν την κατάλληλη στιγμή για να διασχίσουν τη Μεσόγειο. Αποκαλούνται Herraguas, «πυρπολητές», άνθρωποι προετοιμασμένοι να κάψουν τα έγγραφά τους όταν φτάσουν τα ισπανικά σύνορα του Σένγκεν για να αποφύγουν τον κίνδυνο να τους ξαναστείλουν στη χώρα προέλευσης. Στην ταινία Tanger, le rêve des brûleurs (Μαρόκο/Γαλλία 2002), η Leila Kilani ακολουθεί τα βήματα και καταγράφει τα απο-ατομικευμένα όνειρα και τις πρακτικές αυτών των πυρπολητών. Αλλά η στρατηγική της απο-ταύτισης δεν είναι πρωταρχικά ζήτημα μεταβολής των στοιχείων ταυτότητας· είναι ένας υλικός και ενσώματος τρόπος ύπαρξης. Η στρατηγική της απο-ταύτισης είναι μια εκούσια «απο-ανθρωποποίηση» με την έννοια ότι σπάζει τη σχέση ανάμεσα στο όνομα και το σώμα. Ένα σώμα δίχως όνομα είναι ένα μη-ανθρώπινο ανθρώπινο ον, ένα ζώο που τρέχει. Είναι μη-ανθρώπινο επειδή σκόπιμα εγκαταλείπει το ανθρωπιστικό καθεστώς των δικαιωμάτων. Η Σύμβαση της Ύπατης Αρμοστείας των ΗΕ για τους αιτητές ασύλου προστατεύει τα δικαιώματα των προσφύγων κατά την άφιξη, όχι όμως όταν είναι καθ’ οδόν. Και όπως ξέρουμε η άφιξη έχει μία μακρά longue durée, δεν αφορά τη στιγμή της άφιξης αλλά ολόκληρο το ταξίδι, σχεδόν μια ολόκληρη ζωή. Αυτή είναι η λύση που δίνει η μετανάστευση στο πρόβλημα της άφιξης. Όπως λένε οι πυρπολητές: «αν θέλεις να περάσεις τα ισπανικά σύνορα, δεν αρκεί να κάψεις τα χαρτιά σου, πρέπει να γίνεις ζώο ο ίδιος». Το γίγνεσθαι είναι ουσιώδους σημασίας για την κινητικότητα. Ο τροπισμός τού να γίνεσαι ζώο είναι μία μόνο από τις επιλογές που υιοθετούν οι μετανάστες για να διεκδικήσουν την ελευθερία τους να μετακινούνται. Το να γίνεσαι γυναίκα, παιδί, ηλικιωμένος, να γίνεσαι χώμα, να γίνεσαι υγρό, να γίνεσαι ζώο, είναι η απάντηση των μεταναστών στον έλεγχο της επιθυμίας τους για κινητικότητα.
Κατά τη διάρκεια μιας έρευνας πεδίου που κάναμε σε ένα στρατόπεδο στη βόρεια Ελλάδα σχετικά με τις διαδρομές της μετανάστευσης, πήραμε συνέντευξη και από έναν Κινέζο που ήταν καθ’ οδόν προς τη Γαλλία. Τα «αιώνια» γίγνεσθαι του ανθρώπου αυτού είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: εξαναγκάσθηκε να μείνει κάποιο καιρό στη Ρουμανία, παντρεύτηκε και απέκτησε άδεια διαμονής εκεί, έκανε αίτηση βίζας για την ΕΕ η οποία απορρίφθηκε, έκανε νέα αίτηση και πήρε τρίμηνη άδεια εργασίας η οποία τον έφερε στο Παρίσι, παρέμεινε και μετά τη λήξη της βίζας του για πάνω από δώδεκα μήνες, συνελήφθη και στάλθηκε πίσω στη Ρουμανία (πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορείς να κάνεις νέα αίτηση για δέκα χρόνια), εκεί άλλαξε ταυτότητα και φύλο, ξαναπαντρεύτηκε ως γυναίκα πλέον, έκανε νέα αίτηση βίζας για την ΕΕ, ταξίδεψε στο Παρίσι, άλλαξε ξανά ταυτότητα και παντρεύτηκε στη Γαλλία, όπου τελικά πήρε άδεια διαμονής. Αργότερα λάβαμε ένα email του (ή της –οι συμβάσεις της γραμματικής μάς υποχρεώνουν να διαλέξουμε μια αντωνυμία) που έλεγε ότι έφτασε στον Καναδά.
Το γίγνεσθαι είναι η εγγενής ορμή της μετανάστευσης. Οι μετανάστες δεν συνδέονται μεταξύ τους αναπαριστώντας και κοινοποιώντας τις αληθινές ατομικές τους ταυτότητες, ούτε μεταφράζοντας στους άλλους αυτό που κατέχουν ή αυτό που είναι. Οι μετανάστες δεν χρειάζονται μετάφραση για να επικοινωνήσουν, ούτε μεσολάβηση. Συνδέονται μεταξύ τους μέσα από τα γίγνεσθαι, μέσα από την ίδια τη βαθμιαία και προσεκτική, ενίοτε επίπονη, μεταμόρφωση της σωματικής τους συγκρότησης, πραγματοποιούν την επιθυμία τους αλλάζοντας τα σώματα, τις φωνές, τις προφορές, τις διαλέκτους, τα μαλλιά, το χρώμα, το ύψος, το φύλο, την ηλικία, τις βιογραφίες τους. «Αρχίζοντας από τις μορφές που έχει κανείς, το υποκείμενο που είναι, τα όργανα που έχει, ή τις λειτουργίες που εκπληρώνει, το γίγνεσθαι είναι μια απόσπαση σωματιδίων μεταξύ των οποίων εγκαθιδρύει τις σχέσεις κίνησης και ακινησίας, ταχύτητας και βραδύτητας οι οποίες είναι πλησιέστερα σε αυτό που γίνεται κανείς και μέσα από τις οποίες γίνεται. Με αυτή την έννοια το γίγνεσθαι είναι η διαδικασία της επιθυμίας» (Deleuze & Guattari, A thousand plateaus : capitalism and schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, σ. 272).
Η έννοια του γίγνεσθαι επιδιώκει να αρθρώσει μια πολιτική πρακτική στην οποία οι κοινωνικοί δρώντες εκφεύγουν τις κανονικοποιημένες αναπαραστάσεις τους και ανασυγκροτούν τον εαυτό τους ενόσω συμμετέχουν και αλλάζουν τις συνθήκες της υλικής τους ύπαρξης. Το γίγνεσθαι δεν είναι μόνο μια δύναμη εναντίον (του πανταχού παρόντος μοντέλου του μεθοδολογικού ατομικισμού και των κυριαρχικών καθεστώτων ελέγχου του πληθυσμού), αλλά και μια δύναμη υπέρ της επιθυμίας. Κάθε γίγνεσθαι είναι μετασχηματισμός μιας πολλαπλότητας σε μία άλλη, γράφουν οι Ντελέζ και Γκουαταρί· κάθε γίγνεσθαι ριζοσπαστικοποιεί την επιθυμία και δημιουργεί νέες ατομικεύσεις, νέες διαθέσεις, νέες διαφοροποιήσεις. Το γίγνεσθαι είναι περιπλάνηση. Είναι όμως ενδιαφέρον ότι το τέλος όλων των γίγνεσθαι δεν είναι η άνθιση της ποικιλίας και της διαφοράς, αλλά η εξαφάνισή της. Το εμμενές τέλος όλων των γίγνεσθαι είναι να γίνεσαι ανεπαίσθητος, να γίνεσαι ο καθένας/ το κάθε τι, παύοντας να χρησιμοποιείς ονόματα για να περιγράψεις αυτό που υπερβαίνει τη στιγμή. Το να γίνεσαι δυσδιάκριτος, απρόσωπος, αδιόρατος είναι το καθολικό πολιτικό πρόταγμα των Ντελέζ και Γκουαταρί.
Το «γίγνεσθαι-ανεπαίσθητος» που συνδέεται με τη μετανάστευση δεν σημαίνει ότι η μετανάστευση η ίδια είναι ανεπαίσθητη. Αντιθέτως, όσο πιο ισχυρά γίνονται τα μεταναστευτικά ρεύματα με το να υλοποιούν πρακτικές τού γίγνεσθαι, τόσο περισσότερο καθίστανται προνομιακοί στόχοι καταγραφής, ρύθμισης και περιορισμού από την κυρίαρχη εξουσία. Το να γίνεσαι ανεπαίσθητος είναι μία εμμενής πράξη αντίστασης επειδή καθιστά αδύνατο να ταυτοποιήσουμε τη μετανάστευση ως μια διαδικασία που αποτελείται από καθορισμένα συλλογικά υποκείμενα. Το να γίνεσαι ανεπαίσθητος είναι το πιο ακριβές και αποτελεσματικό εργαλείο που χρησιμοποιούν οι μετανάστες για να αντιταχθούν στην πίεση για εξατομίκευση, ποσοτικοποίηση και εκπροσώπηση που ασκεί η εγκατεστημένη, συγκροτημένη γεωπολιτική εξουσία.
*Aπόσπασμα από το: Dimitris Papadopoulos & Vassilis Tsianos, «The Autonomy of Migration: The Animals of Undocumented Mobility», υπό δημοσίευση στο: Hickey-Moody, Anna, & Malins, Peta (Eds.) (2007), Deleuzian Encounters. Studies in Contemporary Social Issues. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Μετάφραση: Άκης Γαβριηλίδης
